Hünerli ellerin anayurdu; Menemen
Goethe-Institut Izmir 60. Yıl kutlaması ve proje sunumundan dolayı Ege'nin incisi İzmir kentindeyiz. Hafta sonunu Menemen'de çömlek atölyelerinde değerlendirme fikri Menemen Çömlekçiler Derneği Başkanı Ertan Saruhan sayesinde hayata geçti. Cumartesi günümüzü Menemen'in eski çömlek atölyelerinden birinde Taner ve Mehmet Usta ile geçiriyoruz.
Menemen Çömlekçiler Derneği üyesi yaklaşık 30 çömlek atölyesinin ürünlerinin bir kısmı İzmir-Çanakkale otoyolu üzerindeki sergilerde sunuluyor fakat asıl sanat eserlerini bu sergilerde bulmak mümkün değil. Menemen ustalarının sanat eserlerine ulaşabilmenin yolu çömlek atölyelerini gezmek ve ustalar ile görüşüp hikayelerini dinlemek, hikayelerine ortak olmaktan geçiyor.
İşte Menemen'de beşinci kuşağın yetenekli ustalarından Taner Yılmaz'ın elinde bölgeden elde edilen killi toprağın şekillenmesi sonucu ortaya çıkan bir vazo. Beş kuşaktır çömlekçilik yapılan Menemen'de beşinci kuşak ustalarının hünerli ellerinin toprağı nasıl şekillendirdiğini görmek heyecan verici bir tecrübe olacaktır herkes için.
Çömlek yapmaya elverişli killi toprak bölgeden toplanarak öncelikle özel havuzlarda çamur haline getiriliyor. Daha sonra süzülüp temizlenen toprak belli bir kıvama gelene kadar kurutuluyor. Biçimlendirilmek istenen toprak ıslatılarak tekrar çamur haline getiriliyor ve çark üzerinde elle işleniyor. Bir süre kurumaya bırakılan çömlek özel fırınlarda pişiriliyor ve bazen su sızmasını önlemek amacı ile sırlanıyor. Menemen’de çoğunluk LPG gazlı fırın kullanırken elektrikli fırın kullanan atölyelerde bulunmaktadır.
Türkiye'nin pek çok yöresinde "Çömlekçilik Sanatı" neolitik çağdan bu yana önemli bir üretim değişikliğine uğramadan süregelmekte ve yaygın olarak yapılmaktadır. Elde şekillendirmenin yanısıra çamurun kalıplara dökülerek form kazandırılması ve fırınlanması ile toprak çanak, çömlek, testi, vazo, küp, çeşitli süs eşyaları da Menemenli çömlekçiler tarafından üretilmektedir.
Geceyi geçireceğimiz Menemen'in yaşayan en yaşlı çömlek ustası Sabahattin Vardarlı'nın narençiye bahçesine doğru yol alıyoruz. Çok yorgun olduğumuzdan akşam sohbetini kısa keserek sabah Sabahattin Vardarlı'nın çömlekçilik sanatındaki hikayelerini, gelecekten beklentilerini, atölyesini ve Eski Foça yolu üzerindeki evinin bahçesindeki sergisini geziyoruz.
Unesco bünyesinde Yaşayan İnsan Hazinesi kapsamında olan Sabahattin Vardarlı’nın, her birinin farklı hikayesi bulunan sanat eserlerini bize gösterirken aldığı keyfin burukluğunu hissediyoruz. Yeni sanat eserleri yaratabilmek için motivasyona ihtiyacı olan ustamız çömlekçilik sanatının hak ettiği ilgiyi ve değeri görmediği kanısında.
Sanat ve sohbet dolu harikulade bir bahar sabahında yapılan kahvaltıdan sonra biraz da tarih diyerek Ertan Saruhan önderliğinde, tarihe tanıklık eden yapıları fotoğraflamak üzere Menemen sokaklarını arşınlıyoruz. Çok sayıda medeniyete ev sahipliği yapmış ilçelerden biri olan Menemen’in MÖ 1000 yılı dolaylarında hayat bulduğu düşünülmektedir. Menemen'in Rum mahallesindeki eski Rum evlerinin güzelliği karşısında etkileniyor fakat bu güzelliklerin birer birer yok olması/edilmesi acı gerçeği karşısında, bunları belgelemekten başka ne yapacağımızı bilemiyoruz.
Kurtuluş Savaşı öncesi beldenin popülasyonunu oluşturan Rumların ibadet için kullandıkları kilise yeni restore edilmiş ve tarihin yok olmasını isteyen zihniyetlere inatla kendi tarihinin tanıklığını yapmaya devam ediyor.
Kurtuluş Savaşı başlarına kadar yüzyıllar boyunca yerli Rum çömlekçiler tarafından sürdürülen Menemen çömlekçiliği, Rum halkın savaş sonunda bölgeyi terk etmesinin ardından faklı kentlerden gelen çömlekçilikle uğraşan ailelerin bu ocakları devralmasıyla günümüze dek sürdürülmüştür.
Rum Kilisesi olarak bilinen Agios Konstantinos Kilisesi'nin 19. yy ikinci yarısı ile 20. yy başları arasındaki bir tarihte inşa edildiği düşünülüyor. Menemen şehir turuna devam ediyoruz ve soluğu Taşhan'da alıyoruz. Kitabesi kayıp olduğundan kesin yapılış tarihi bilinmeyen, İslam mimarisinin yaşayan örneklerinden Taşhan'da hem dinlenme molası veriyoruz hem handa yer alan farklı el sanatları atölyesi ile Menemen Çömlekçiler Derneği ofisini ziyaret ediyoruz.
Menemen’deki en önemli tarihi miraslardan biri olan Taşhan, Mehmetpaşa Camisi, bedesten ve hamamla birlikte İpek Yolu'nda seyahat eden kervanların konaklaması için yapılmış ve son yıllarda yapılan restorasyonun ardından turizme hizmet vermeye başlamıştır.
Menemen'in ayakta kalabilen eski ve ender yapılarından biri olan Papaz'ın Evi ziyaretimizden sonra Taner ve Mehmet Usta'nın atölyesine tekrar uğruyoruz. Güzel bir pazar etkinliği var burada. Mehmet usta, İzmir'in Bayraklı semtinden gelen öğrencilere çarktan alınıp deri sertliğine gelen çömlekleri kazıma tekniği ile dekor uygulanmasını öğretiyor. Taner usta ise çömlekçi çarkı ile temel biçimlendirme çalışmaları hakkında bilgiler veriyor.
Çömlekçilik sanatının yaşatılması ve çömlekçilik mesleğinin sonraki kuşakların da ilgisini çekmesi için Menemen çömlek atölyelerinin desteğe ihtiyacı var. Menemen Çömlekçiler Derneği başkanı Ertan Saruhan tarafından sunulan Menemen Çömlekçiler Köyü projesi ile tüm sıkıntıların aşılması ve bu zanaatın önündeki engelleri aşması hedefleniyor.